Het Schijn: een rivier in beweging

Het Schijn is een unieke rivier, alleen al in zijn benaming. Hoewel de meeste namen van waterlopen vrouwelijk zijn – denk bijvoorbeeld aan de Schelde – is het Schijn onzijdig. Die verandering van vrouwelijk naar onzijdig kwam er in de 16de eeuw, waarbij door de Zuidnederlandse dialecten het lidwoord ‘de’ verschrompelde naar ‘t’. Het was niet de enige verandering die de rivier zou doormaken. Doorheen de eeuwen transformeerde het Schijn van een stadsgrens naar een rivier die meer en meer onder de grond verdween. Ook nu nog beweegt er heel wat om en rond het Schijn, onder andere voor de bouw van de verdiepte ligging van de Ring. 

Het Schijn is op de dag van vandaag eigenlijk een verzamelnaam van een aantal waterlopen in de noordoostrand van Antwerpen, die door verschillende menselijke ingrepen vaak niet meer met elkaar verbonden zijn. Historisch gezien waterden deze waarschijnlijk allemaal af naar het Groot Schijn. De rivier heeft verschillende zijrivieren en takken zoals het Oud Schijn, Vuil Schijn, Schoon Schijn en Vosseschijn. Afhankelijk van de activiteiten in de regio hadden de takken verschillende functies en namen. 

Het Schijn: een bewogen geschiedenis

Om het verhaal van de rivier het Schijn te vertellen, moeten we eerst terug in de geschiedenis, helemaal naar de middeleeuwen. Toen vormde het Groot Schijn nog de noordgrens van de toenmalige stad Antwerpen. De rivier speelde een cruciale rol in de waterhuishouding en verdediging van de stad. Al in die tijd stond het Schijn niet stil: de verschillende aftakkingen werden door de eeuwen heen aangepast om de waterafvoer te verbeteren en de stad te beschermen tegen overstromingen. Dat leidde tot de aanleg van kanalen zoals de Kleine Vaart en de Grote Vaart, die het Schijn verbonden met de stadsomwalling en andere waterwegen.

Ook de economie speelde een belangrijke rol in de ligging. Rond 1850 werd de monding van het Groot Schijn naar het noorden verlegd om uitbreiding van de Antwerpse haven mogelijk te maken. In 1860 werd de rivier nogmaals verlegd om aansluiting te vinden bij de nieuwe Brialmontvesting. Die veranderingen hadden een grote impact op de waterlopen en het landschap rond Antwerpen. Het Schijn werd steeds meer gekanaliseerd en overwelfd om aan de eisen van de industriële uitbreiding te voldoen.

In de twintigste eeuw werden verdere aanpassingen gedaan aan de loop van het Schijn om de groei van de haven en de stad bij te houden. Rond 1960 werden grote delen van de rivier overwelfd en onder de haven doorgeleid. Het Overwelfd Schijn diende als riolering en waterafvoer voor de omliggende gebieden. De aanleg van de Ring rond Antwerpen in 1967 leidde tot nog verdere ingrepen, waarbij delen van de rivier ondergronds werden geleid en nieuwe pompsystemen werden geïnstalleerd om wateroverlast te voorkomen.

Na grote overstromingen in Merksem eind jaren ’90, werd de rivier ‘geknipt’ ter hoogte van het Albertkanaal. De oude kokers van het Schijn deden daarna dienst als overstort bij hevige regenval, zodat de woonwijken beschermd zijn tegen overstromingen. Ten zuiden van het Albertkanaal komt de rivier nu uit in het Lobroekdok.

Aanpassingen voor de Oosterweelverbinding

Met de Oosterweelwerken maken we de Antwerpse Ring helemaal rond en wordt een deel van de bestaande R1 afgebroken en onder de grond gebracht. Dit betekent opnieuw een aantal grote veranderingen voor het Schijn. Op verschillende plaatsen moet de rivier plaats maken voor zowel de verdiepte Ring als voor de Bypass, de tijdelijke snelweg langs de Ring. 

Ten noorden van Antwerpen, in Merksem, werd daarom de afgelopen jaren een nieuwe Schijnkoker aangelegd, dichter bij de bewoning. Die Schijnkoker is een cruciale schakel, want hij zorgt ervoor dat er bij hevige regenval geen wateroverlast is. In de zomer van 2024 werd de nieuwe Schijnkoker in gebruik genomen, waarna de oude kokers werden uitgebroken.

Een gelijkaardig verhaal vinden we onder de Schijnpoortweg, aan het Sportpaleis. Ook daar ligt het Schijn ingekokerd onder de grond en moet het verplaatst worden voor de bouw van de verdiepte Ring. Momenteel wordt gewerkt aan een nieuwe koker, die volledig aan de buitenzijde van de Ring zal liggen in plaats van de Ring te kruisen zoals nu nog het geval is. Het tracé werd in damplanken aangelegd, om in die bouwkuip nadien een nieuwe koker van 4 meter op 4 meter in te bouwen. De rivier zal in de toekomst rechtstreeks uitmonden in het Albertkanaal.

Ten zuiden van de Schijnpoortweg loopt het Schijn bovengronds, parallel met de Ten Eekhovelei naar het Rivierenhof. De rivier kronkelt naast de snelweg, maar ook één van die kronkels ligt in de weg, dit keer voor de tijdelijke snelweg, de Bypass. De voorbije maanden werd hard gewerkt om het terrein voor te bereiden om de bocht iets rechter te trekken, of te ‘hermeanderen’. Dit voorjaar nog zal de bocht verlegd worden. Op die manier komt er plaats vrij voor de bouw van de Bypass tussen de huidige snelweg en het Schijn.

De toekomst van het Schijn

Al die veranderingen, waar leidt dat uiteindelijk toe? Met de Oosterweelwerken maken we niet enkel de Ring rond. Door het maximaal overkappen van de verdiepte snelweg, maken we ook heel wat extra ruimte vrij boven en langs de R1. Die ruimte wordt ingevuld met enkele grote Ringparken. Hierdoor zal het Schijn eindelijk weer tot zijn recht komen in het landschap. De rivier komt namelijk voor een groot deel opnieuw open te liggen, krijgt extra vertakkingen en neemt een belangrijke plaats in de Ringparken 'Het Schijn' en 'Lobroekdok'. Zo wordt het Schijn geïntegreerd in de stedelijke omgeving. Na alle omwentelingen voor de verdediging en economie van Antwerpen, zal het Schijn dus ook weer meer een ecologische functie hebben en wordt het vooral ook een rivier waarlangs je aangenaam kan vertoeven.

---

Een speciale bedanking voor Stad Antwerpen voor het aanleveren van de historiek van deze rivier.